Dù nông nghiệp vẫn là trụ cột kinh tế, Việt Nam đang đối mặt với sự chênh lệch ngày càng lớn về lao động giữa thành thị và nông thôn.
Khó khăn về nguồn nhân lực chất lượng
Theo Liên minh HTX Việt Nam, tổng số lao động có việc làm hiện nay đạt 51,9 triệu người, tăng 1,1% so với năm 2023. Trong đó, lao động ở khu vực thành thị đạt 19,9 triệu người (tăng 831,2 nghìn người), trong khi lao động ở nông thôn chỉ còn 32,0 triệu người (giảm 246,1 nghìn người).
Sự dịch chuyển lao động từ nông thôn ra thành thị ngày càng rõ rệt, đặt ra thách thức lớn cho ngành nông nghiệp và hệ thống hợp tác xã trong việc thu hút và giữ chân nguồn nhân lực chất lượng cao.
 |
|
Hội nghị thường niên năm 2025 Tổ chức Hợp tác nông dân Châu Á (AFGC) được tổ chức tại Việt Nam. Ảnh Mạnh Hòa |
Tỷ lệ lao động có bằng cấp trong ngành nông nghiệp chỉ tăng từ 4,1% (2015) lên 6,1% (2025). Trong khi đó, lực lượng lao động trong lĩnh vực này tiếp tục giảm với tốc độ trung bình 142,2 nghìn người/năm, tương đương mức suy giảm 37,2% trong giai đoạn trên. Cùng với đó, giáo dục đào tạo ngành nông nghiệp cũng đi xuống khi số lượng người theo học ngành này giảm 31,1% trong vòng một thập kỷ.
Hệ quả là lao động trong ngành nông nghiệp, đặc biệt tại các hợp tác xã, chủ yếu là lao động phổ thông, tuổi cao, làm việc theo kinh nghiệm và theo thời vụ. Tình trạng thiếu hụt lao động chất lượng cao ngày càng trở thành vấn đề nghiêm trọng đối với các HTX và doanh nghiệp nông nghiệp.
Tại Hội nghị thường niên năm 2025 của Tổ chức Hợp tác nông dân Châu Á (AFGC) diễn ra ngày 25/3 tại Việt Nam, bà Trần Thị Loan, Trưởng phòng Ngành nghề nông thôn, Cục Kinh tế Hợp tác và Phát triển nông thôn (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), nhận định rằng lao động trong nông nghiệp không hẳn là thiếu, nhưng lao động chất lượng cao thì lại vô cùng khan hiếm.
Không chỉ Việt Nam, nhiều quốc gia có nền nông nghiệp phát triển cũng đang đối mặt với tình trạng này. Tại Nhật Bản, nhiều nhà máy, dây chuyền sơ chế, chế biến nông sản đang hoạt động cầm chừng hoặc buộc phải đóng cửa do thiếu lao động, trong khi tỷ lệ già hóa ngày càng cao.
Ông Norikazu Toma, Giám đốc điều hành JA Zenchu Japan, cho biết trong 20 năm qua, số lượng nông dân Nhật Bản đã giảm một nửa, xuống còn khoảng 1,1 triệu người, chiếm chưa đến 1% tổng dân số. Đáng lo ngại hơn, tỷ lệ nông dân từ 65 tuổi trở lên đã tăng 17,8% trong gần hai thập kỷ qua, chiếm tới 71,7% tổng số lao động ngành.
Nhật Bản đang đối mặt với sự thiếu hụt trầm trọng lao động kế tục, đặc biệt là những hộ gia đình sở hữu hàng chục hecta đất nông nghiệp. Trong khi đó, tính mùa vụ của ngành nông nghiệp khiến lực lượng lao động phải cạnh tranh với các ngành công nghiệp khác, làm trầm trọng thêm tình trạng thiếu hụt.
Tại Philippines, theo ông Raul Q. Montemayor, Giám đốc quốc gia Liên đoàn Nông dân Tự do (FFF) và Liên đoàn HTX Nông dân Tự do (FFFC), lực lượng lao động trong ngành nông nghiệp và thủy sản đã giảm xuống còn 10,7 triệu người vào cuối năm 2024, chỉ chiếm 21,3% tổng lực lượng lao động. Bên cạnh đó, độ tuổi lao động trong ngành chủ yếu từ 57-59 tuổi, với 75% là nam giới và chỉ 25% là nữ giới. Điều này góp phần khiến tỷ trọng đóng góp của ngành vào GDP nước này giảm xuống chỉ còn 12%.
Đảm bảo lao động và sản xuất hiệu quả
Hiện nay, nông nghiệp vẫn là trụ cột kinh tế của nhiều quốc gia châu Á, trong đó có Việt Nam. Dù cơ giới hóa và công nghệ nông nghiệp đã phát triển mạnh mẽ với các thiết bị hiện đại như robot dọn cỏ, máy hái quả, hệ thống tưới tiêu tự động..., nhưng những công nghệ này chỉ đóng vai trò hỗ trợ chứ không thể thay thế hoàn toàn con người. Ngay cả khi sử dụng máy móc, ngành nông nghiệp vẫn cần một lượng lao động nhất định để vận hành, giám sát thiết bị cũng như thực hiện các công đoạn quan trọng như sơ chế, chế biến, phân loại nông sản.
 |
|
Tận dụng tối đa trí tuệ nhân tạo là một trong những vấn đề được Chủ tịch Liên minh HTX Việt Nam Cao Xuân Thu Vân đề cập để giải quyết tình trạng thiếu lao động. Ảnh Mạnh Hòa |
Mặc dù đang đối mặt với tình trạng thiếu hụt lao động và già hóa lực lượng sản xuất, nhưng tại Việt Nam, ngành nông nghiệp vẫn sử dụng khoảng 40% tổng lao động cả nước, con số này ở Thái Lan là khoảng 30%. Đáng chú ý, tỷ lệ lao động trong độ tuổi 40-60 đang gia tăng ở hầu hết các nước châu Á.
Theo Chủ tịch Liên minh HTX Việt Nam Cao Xuân Thu Vân, người lao động ngày nay có nhiều lựa chọn về ngành nghề, và nếu nông nghiệp không mang lại thu nhập ổn định, phát triển theo chuỗi giá trị thì khó có thể thu hút nhân lực trẻ. “Quan trọng nhất là sản xuất nông nghiệp phải tạo ra giá trị thực chất, từ đó mới có thể hấp dẫn lao động trẻ”, bà nhấn mạnh.
Bên cạnh đó, cần có chính sách đào tạo bài bản để lực lượng lao động trong nông nghiệp được trang bị đầy đủ kiến thức, từ kỹ thuật sản xuất đến kỹ năng đánh giá thị trường. Điều này giúp từng bước thu hút nguồn nhân lực có trình độ cao vào lĩnh vực nông nghiệp và hợp tác xã.
Trong thời gian gần đây, Việt Nam đặc biệt chú trọng phát triển nông nghiệp bền vững, trong đó có mô hình canh tác lúa chất lượng cao, giảm phát thải. Các HTX đóng vai trò trung tâm trong mô hình này, tương tự như hệ thống “trang trại cộng đồng” của Nhật Bản, giúp tối ưu hóa nguồn lao động, công nghệ, quản lý chuỗi sản xuất và thị trường.
Chủ tịch Cao Xuân Thu Vân cho rằng, đầu tư đào tạo nông dân là nhiệm vụ cấp thiết. Tuy nhiên, để thực hiện hiệu quả, không chỉ cần nỗ lực từ Việt Nam mà còn cần sự hỗ trợ từ các tổ chức quốc tế nhằm giúp nông dân tiếp cận công nghệ, kiến thức quản trị và quy trình sản xuất tiên tiến. Đồng thời, chính nông dân cũng cần hợp tác, liên kết để thành lập các HTX, từ đó tối ưu hóa sản xuất.
Về lâu dài, cần huy động lực lượng lao động gián tiếp từ các doanh nghiệp, đối tác đang liên kết với HTX và nông dân. Điều này không chỉ giúp giải quyết bài toán thiếu hụt lao động về cả số lượng lẫn chất lượng mà còn thúc đẩy ngành phát triển theo hướng bền vững.
Đơn cử như ngành cà phê, Việt Nam hiện là nước xuất khẩu cà phê lớn thứ hai thế giới. Nhiều HTX đã sản xuất thành công các dòng cà phê phiên bản giới hạn với giá trị cao gấp 10-20 lần so với cà phê thông thường. Đây chính là động lực giúp HTX thu hút lao động chất lượng cao, được đào tạo bài bản trong sản xuất, chế biến và thẩm định cà phê, thay vì chỉ dựa vào lao động phổ thông.
 |
|
Đại diện Liên minh HTX các tỉnh thành phố thuộc Vùng Đồng bằng sông Hồng. |
Theo bà Trần Thị Loan, Việt Nam hiện có khoảng 22.000 HTX nông nghiệp với số lượng lao động lớn. Do đó, việc nâng cao chất lượng nhân lực trong HTX cần có chương trình đào tạo riêng, giúp cán bộ và thành viên HTX trở thành những nhà sản xuất chuyên nghiệp, góp phần thúc đẩy sự phát triển của ngành.
Các chuyên gia Nhật Bản cũng cho biết, nước này đang cần khoảng 1,4-1,5 triệu lao động trong ngành nông nghiệp. Ngoài nguồn nhân lực nội địa, Nhật Bản vẫn phải thu hút thêm khoảng 400.000 lao động từ nước ngoài do tình trạng thiếu hụt kéo dài từ những năm 1960.
Để duy trì hoạt động nông nghiệp, nước này đang đẩy mạnh chính sách dồn điền đổi thửa, hình thành các trang trại cộng đồng theo mô hình HTX, giúp chia sẻ tài nguyên đất đai, máy móc, tối ưu hóa nguồn lực và đảm bảo sản xuất bền vững.
 |
|
Các đại biểu chụp ảnh lưu niệm. Ảnh Mạnh Hòa |
Phó Giám đốc điều hành Liên đoàn HTX quốc gia Ấn Độ, New Delhi (India), Savitri Singh, cho biết để thu hút và giữ chân lao động trong ngành nông nghiệp, Ấn Độ đã xây dựng Đạo luật Đảm bảo Việc làm Nông thôn Quốc gia Mahatma Gandhi (MGNREGA) nhằm đảm bảo việc làm hưởng lương cho người lao động nông thôn.
Nhà nước cũng thực hiện hỗ trợ tài chính và trợ cấp thông qua chương trình PM-KISAN – Hỗ trợ thu nhập trực tiếp cho nông dân nhỏ và cận biên. Đi liền với đó là có các thẻ tín dụng Kisan (KCC) nhằm dễ dàng tiếp cận tín dụng cho nông dân và người lao động.
Trong sản xuất, việc trợ cấp phân bón, hạt giống và thiết bị giúp giảm chi phí đầu vào cho ngành nông nghiệp thâm dụng lao động cũng là yếu tố quan trọng giúp lao động, nông dân, thành viên HTX yên tâm gắn bó với nghề.
Huyền Trang
