Cuối tuần qua, Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương (CIEM) công bố báo cáo “Quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm của doanh nghiệp nhà nước (DNNN) theo nguyên tắc thị trường” được triển khai thực hiện trong khuôn khổ Chương trình Australia Hỗ trợ cải cách kinh tế (Aus4Reform).
Theo bà Trần Thị Hồng Minh, Viện trưởng CIEM, trải qua hơn 30 năm đổi mới, về cơ bản, khu vực DNNN đã được đảm bảo quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm cả trên bình diện pháp luật lẫn trên thực tế. Tuy nhiên, việc thực hiện quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm của DNNN theo nguyên tắc thị trường còn nhiều vấn đề đặt ra, các điều kiện chưa được đảm bảo, đặc biệt khi so sánh với các nguyên tắc, thông lệ quốc tế phổ biến.
Bị chi phối hoạt động
Phân tích cụ thể vấn đề mà DNNN đang gặp phải, ông Phạm Đức Trung, Trưởng Ban Nghiên cứu cải cách và phát triển DN (CIEM) đánh giá, hiện các cơ quan quản lý nhà nước còn tham gia quyết định nhiều vấn đề liên quan đến hoạt động sản xuất kinh doanh của DNNN. Khi so sánh với thông lệ quốc tế phổ biến, ở Việt Nam vẫn có những hạn chế và khoảng cách lớn trong tạo lập các điều kiện để đảm bảo quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm của DNNN theo nguyên tắc thị trường.
Việc thực hiện quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm của DNNN theo nguyên tắc thị trường còn nhiều vấn đề (Ảnh minh họa) |
“Đáng lưu ý là rất khó áp dụng cơ chế thị trường để đào thải DNNN thua lỗ, yếu kém. Nhiều DNNN thuộc diện bị giải thể, phá sản nhưng vẫn được hỗ trợ dưới nhiều hình thức để tiếp tục tồn tại. Trong khi đó, lãnh đạo DNNN cũng có thể được bảo vệ khỏi 2 yếu tố trừng phạt được coi là thiết yếu đối với lãnh đạo điều hành trong các DN thuộc khu vực tư nhân, đó là khả năng bị thâu tóm và khả năng phá sản”, ông Trung nói.
Hiện, cơ quan nhà nước quyết định nhiều vấn đề thuộc lĩnh vực kinh doanh của DN 100% vốn nhà nước, như: quyết định quỹ tiền lương, thù lao hằng năm của người quản lý; phê duyệt việc bổ nhiệm, bổ nhiệm lại, miễn nhiệm, khen thưởng, kỷ luật tổng giám đốc, giám đốc.
Cùng với đó, phê duyệt phương án huy động vốn, dự án đầu tư, xây dựng, mua, bán tài sản cố định, dự án đầu tư quy mô lớn; dự án đầu tư ra nước ngoài; quyết định việc chuyển nhượng vốn đầu tư tại DN khác trong trường hợp thấp hơn giá trị sổ sách; quyết định chủ trương góp vốn, tăng, giảm vốn góp, chuyển nhượng vốn đầu tư tại DN khác; khiến cho giảm quyền tự chủ của DN, hoạt động của DN khó khăn, vướng mắc về quản trị DNNN...
Vì vậy, để nâng cao tính tự chủ, tự chịu trách nhiệm của DNNN trong thời gian tới, nhóm nghiên cứu CIEM cho rằng, yếu tố tiên quyết là nâng cao tính minh bạch của DNNN. DNNN cần có báo cáo cho Nhà nước và công chúng (cả thông tin tài chính và thông tin phi tài chính) đáp ứng chuẩn mực công bố thông tin quản trị công ty theo thông lệ quốc tế.
Tăng cường kỷ luật tài chính và kỷ luật ngân sách đối với DNNN là một trong những khuyến nghị quan trọng khác. Đồng thời, việc chuyển DNNN thành công ty cổ phần là biện pháp quan trọng nhất để nâng cao quyền tự chủ của DN.
Ông Phan Đức Hiếu, Phó Viện trưởng CIEM nhìn nhận, việc “đối xử công bằng” với DNNN như một yêu cầu tất yếu trong nền kinh tế thị trường, cùng với tiến trình triển khai thực hiện các cam kết hội nhập kinh tế quốc tế. Trong 35 năm đổi mới, pháp luật Việt Nam đã được sửa đổi, bổ sung để DNNN ngày càng được trao thêm quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm.
Giao quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm
Còn theo ông Lê Xuân Bá, chuyên gia kinh tế: Quyền tự chủ kinh doanh là câu nói quen ở Việt Nam. Vì sao bao nhiêu năm, chúng ta vẫn chưa thống nhất cách quản lý DNNN? Chính sách pháp luật chồng chéo, không cẩn thận 10-20 năm sau vẫn như vậy. Các bộ ngành "cứ đá qua lại" lẫn nhau.
Đáng chú ý, ông Bá cho rằng, lúc nào chúng ta cũng đổ cho việc tổ chức thực hiện yếu kém. Theo đó, cần chỉ ra được nguyên nhân DNNN yếu kém chỗ nào. Kinh nghiệm của thế giới cho thấy, một khi không xử lý được nguyên nhân thì đây là câu chuyện sẽ còn bàn mãi.
Chuyên gia này khuyến nghị, DNNN chỉ nên đóng góp khoảng 15% tăng trưởng kinh tế là đủ, những DNNN yếu kém thì nên cho phá sản, tránh tư tưởng vì là "con đẻ" nên không cho "chết".
Còn TS. Nguyễn Đình Cung, thành viên Tổ tư vấn kinh tế của Thủ tướng thì cho rằng, một khi DN còn phải xin ý kiến người nọ, người kia thì chưa phải là công ty. Khi nói tới quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm của DNNN thì phải quay trở lại khái niệm cơ bản, nếu không sẽ khó xử lý dứt điểm vấn đề.
Đơn cử, Nhà nước quản lý theo mục tiêu, giao nhiệm vụ năm nay DN phải đạt tăng trưởng 30% lợi nhuận, giá cổ phần lên mấy triệu.... Chủ quản lý không cần làm gì hết, chỉ cần ngồi theo dõi. DNNN được cơ cấu lại lao động, đầu tư không phải xin - cho nhiều. Ông Cung lo ngại, nếu vẫn tiếp tục bó hẹp DNNN thì có thể khiến khu vực này lụi tàn hơn.
Trong khi đó, chuyên gia kinh tế Lê Duy Bình, Giám đốc điều hành Economica Vietnam nêu vấn đề, DNNN mong muốn được như DN tư nhân để tự chủ kinh doanh. Còn DN tư nhân muốn được tiếp cận nguồn lực về đất đai, tài chính. Như vậy, rõ ràng nếu giải quyết được vấn đề này thì sự phát triển song song hai khu vực sẽ tốt hơn.
Mặt khác, ông Bình cho rằng, đừng đổ lỗi quá nhiều rằng DNNN hoạt động yếu kém. Nếu DN hoạt động yếu kém thì phải xem cơ chế vướng ở đâu khiến họ hoạt động kém. "Nếu ở công ty tư nhân, một cổ đông chỉ biểu quyết vấn đề chiến lược công ty. Còn ở DNNN, cổ đông còn phải biểu quyết những vấn đề bình thường khác. Như vậy, phá vỡ toàn bộ các nguyên tắc, thông lệ tốt quản trị công ty", ông Bình nói.
Nhật Linh