Là loài hoa gần gũi nhưng không kém phần thanh cao, hoa Sen trong tâm thức của người Việt là tượng trưng cho vẻ đẹp trong sáng, cao sang và thuần khiết. Vượt qua nhiều khó khăn sống giữa vùng lầy, những bông sen vẫn vượt lên để tỏa hương thơm ngát như gói gọn tất cả sự tinh túy của đất trời. Chính vì vậy, hoa Sen đã đi vào nghệ thuật điêu khắc, thi ca, nhạc, họa dân tộc… Không biết tự bao giờ, hoa Sen tượng trưng cho khí phách, bản sắc tâm hồn Việt, được nhiều người xem như Quốc hoa của Việt Nam.
![]() |
"Khi sen bắt đầu lên nụ là có thể khai thác phần thân để mang về kéo tơ, hoa thì ướp chè hoặc lá bán làm thuốc, người trồng sen tận dụng tối đa để không bỏ đi phần nào mà vẫn mang lại giá trị kinh tế", nghệ nhân Phan Thị Thuận (xã Phùng Xá, huyện Mỹ Đức, TP.Hà Nội) nói. |
Người dân Việt đã tận dụng hầu hết các bộ phận của cây sen, làm ra những sản phẩm hữu ích trong nhiều lĩnh vực phục vụ cuộc sống: Lá sen để gói thực phẩm, làm nón; hoa sen, cốm sen ướp trà; hạt sen làm thuốc chữa bệnh, nấu chè, làm mứt; cánh hoa sen để chiết xuất tinh dầu dùng trong ngành mỹ phẩm, dược phẩm, hoặc sấy ép khô làm tranh nghệ thuật..., nhưng cọng sen thì chỉ có vứt đi, hoặc phơi khô làm chất đốt.
“Bắt” những cuống sen “nhả” lụa
Cách trung tâm Hà Nội khoảng 40 km, xã Phùng Xá, huyện Mỹ Đức có nghề nuôi tằm, dệt lụa truyền thống. Nghệ nhân Phan Thị Thuận - Giám đốc Công ty Dâu tằm tơ Mỹ Đức sinh ra và lớn lên trong một gia đình nông dân có truyền thống lâu đời, ngay từ lúc lên 5, 6 tuổi đã biết trồng dâu, nuôi tằm, dệt lụa. Bà đến với nghề như một cơ duyên và rồi cứ tâm huyết với nó từ lúc nào chẳng hay. Từ khi biết hái dâu nuôi tằm đến nay, chưa có ngày nào bà rời xa nong tằm, nong kén.
![]() |
Để lấy được tơ sen, người thợ dùng dao khứa xung quanh cuống sen, rồi dùng tay vặn và kéo tơ, ve cho sợi tơ sen tròn lại. Mỗi thân sen làm ra một mét sợi tơ. Thợ thạo việc rút trung bình 200 cuống lá sen một ngày. |
Năm 2010, bà Thuận quyết định hướng đi mới cho ngành dâu tằm Việt Nam, đó là tham gia đề tài “Nghiên cứu thử nghiệm mô hình sản xuất sợi từ cuống sen tại Việt Nam” do Bộ Khoa học và Công nghệ chủ trì. Sau một thời gian nghiên cứu, thử nghiệm vô cùng khó khăn, trải qua rất nhiều lần thất bại, bà đã tìm ra phương thức tối ưu để lấy được tơ từ cây sen.
Chúng tôi đến thăm xưởng sản xuất của bà Thuận đúng lúc cao điểm sản xuất. Trong công xưởng rộng khoảng 500m2, hơn 20 người thợ đang miệt mài rút tơ từ cọng sen - phần trước đây thường bị coi là “vô dụng” của cây sen.
Vải tơ sen tuy có đẹp và nhiều ưu điểm, song các công đoạn sản xuất thì rất cầu kỳ và hoàn toàn phải làm thủ công. Trong đó, khó nhất là việc lấy sợi tơ từ cuống sen. Sau khi cuống sen được thu về sẽ phải rửa sạch bùn và gai, cuống càng sạch thì sợi tơ càng trắng đẹp. Để lấy được tơ, người thợ phải dùng dao khứa xung quanh cuống sen, sau đó dùng tay vặn và kéo tơ, đồng thời vê cho sợi tơ sen tròn lại. Công đoạn này phải khéo léo, không cắt quá sâu nếu không sẽ làm đứt luôn sợi tơ bên trong.
![]() |
Tơ rút xong được cho vào ống và đưa vào guồng. Các công đoạn sản xuất rất cầu kỳ và hoàn toàn phải làm thủ công. |
“Sợi tơ sen mảnh, dễ đứt nên phải rất khéo léo, tỉ mẩn mới có thể rút được sợi tơ. Đặc biệt, tất cả các cuống sen phải được xử lý trong vòng 24 tiếng đồng hồ, nếu không cuống sẽ bị khô, tơ bị rút sợi, hỏng hoàn toàn”, bà Thuận cho biết.
Các sản phẩm từ lụa tơ sen bền, đẹp, mát và có thể làm thành túi, vỏ bọc sổ sách, đồ trang trí trong nhà…, trong đó được ưa chuộng nhất vẫn là khăn quàng cổ. Với một chiếc khăn dài 1,7m cần tới 4.800 cuống sen, cả thời gian tách tơ, thêu họa tiết phải kéo dài hàng tháng trời mới hoàn thiện.
Thành chiếc khăn đắt đỏ trên thế giới
Khăn tơ sen có độ bóng, mịn do sợi tơ nhỏ, đều. Do đặc tính phức tạp và thâm dụng lao động trong việc dệt tơ, loại lụa này được coi là một trong những loại vải đắt nhất thế giới, giá dao động từ 8-12 triệu đồng một chiếc nhưng không đủ đáp ứng nhu cầu của những người sành điệu.
![]() |
Sản phẩm lụa từ tơ sen bền, mát và có thể làm thành túi, vỏ bọc sổ sách, đồ trang trí trong nhà, đóng khung treo tường... Trong đó, được ưa chuộng nhất là khăn quàng cổ. Cần tới 4.800 cuống sen cho một chiếc khăn quàng cổ dài 1,7 m, giá thành 12 triệu đồng. |
Cũng vì giá thành đắt nên hiện nay, sản phẩm này chủ yếu được làm theo đơn đặt hàng, hoặc phục vụ các dòng khách cao cấp, khách nước ngoài. Những năm thuận lợi, xưởng sản xuất của bà cũng chỉ làm được khoảng 12 chiếc khăn lụa tơ sen, người tiêu dùng muốn mua phải đặt trước vài tháng.
Không chỉ thế, khi sen hết mùa (sen nở từ tháng 5 đến tháng 9), xưởng của nghệ nhân Phan Thị Thuận cũng không thể sản xuất ra loại khăn từ loại tơ đặc biệt này. Vì thế, việc dệt lụa từ tơ sen vẫn chỉ là việc làm thời vụ, chưa thể đưa vào sản xuất đại trà, nhân rộng.
Không chỉ tạo ra những sợ tơ mền mại, bà Thuận còn tận dụng được phần cuống sen bị bỏ đi, góp phần giảm thiểu rác thải ra môi trường. Bà Thuận kỳ vọng việc sản xuất tơ sen sẽ giúp nâng cao giá trị kinh tế của nghề trồng sen, đồng thời tạo thêm nhiều công ăn việc làm cho người dân trong làng.
Từ ngày làm thành công lụa tơ sen, vào dịp hè, nhà bà Thuận thường xuyên có hàng trăm học sinh trong và ngoài huyện đến học cách se sợi, lấy sợi tơ từ thân sen.
![]() |
Vào dịp hè, nhà bà Thuận thường xuyên có hàng trăm học sinh trong và ngoài huyện đến học cách se sợi, lấy sợi tơ từ thân sen. Nghệ nhân Phan Thị Thuận dành tất cả tâm huyết và tình yêu truyền nghề miễn phí. |
Nghệ nhân Phan Thị Thuận dành tất cả tâm huyết và tình yêu truyền nghề miễn phí. Bà mong muốn những lớp măng non sau này sẽ kế cận và đủ tình yêu với lụa tơ sen để nhân rộng dòng sản phẩm đặc biệt, quý tộc này như chính cái nôi của làng nghề dệt Phùng Xá nổi tiếng.
Năm 2019, khăn tơ sen Mỹ Đức đã được Thủ tướng Chính phủ chọn làm quà mang tặng các nguyên thủ quốc gia dự Hội nghị G20 tại Nhật Bản. Năm 2020, Nghệ nhân ưu tú Phan Thị Thuận được vinh danh là Công dân ưu tú của Thủ đô.
Đến nay, Việt Nam đã trở thành một trong số ít quốc gia trên thế giới có dệt vải từ tơ sen gồm: Myanmar, Nhật Bản, Italia, Pháp, Campuchia, Việt Nam. Đây là một thành công có ý nghĩa to lớn về chủ trương "Ngoại giao nghị viện góp phần tích cực thúc đẩy phát triển kinh tế xã hội, hội nhập quốc tế” của mỗi nước, từ đó xây dựng mô hình du lịch làng nghề, xóa đói giảm nghèo, phát triển bền vững ở Việt Nam và các nước trong khu vực.
Đánh giá về việc dệt lụa từ tơ sen, PGS.TSKH Nguyễn Duy Chuyên (Viện Kinh tế sinh thái, Bộ Khoa học và Công nghệ) cho biết, đây là kết quả tích cực trong con đường tạo dựng một nghề tơ lụa từ cây sen. “Chúng tôi mong muốn Bộ Khoa học và Công nghệ tiếp tục ủng hộ để nghề mới phát triển thành một làng nghề cho những vùng đất ngập nước của Việt Nam”, ông Chuyên nói.
Thanh Hoa