HTX phát triển bền vững là hướng đến đề cao lợi ích tối đa cho thành viên

Thưa ông, vì sao Việt Nam cần đẩy mạnh phát triển mô hình kinh tế tập thể, với nòng cốt là các HTX?

Việt Nam là nước nông nghiệp, nhưng sản xuất nông nghiệp ở nước ta vẫn chủ yếu theo quy mô nhỏ lẻ, hộ gia đình. Quy mô sản xuất của mỗi hộ dân còn nhỏ, chỉ 0,5ha trở xuống/hộ. Những điều này khiến hiệu quả kinh tế chưa cao, người dân cũng khó có thể liên kết với doanh nghiệp để hưởng những lợi ích về giá cả, công nghệ... Chính vì vậy, liên kết theo mô hình kinh tế tập thể, nòng cốt là HTX là điều tất yếu.

HTX cũng là mô hình đặc biệt phù hợp để phát triển ở vùng nông thôn, có người nghèo, người dân tộc thiểu số... Phát triển HTX sẽ giúp đỡ được những người yếu thế không chỉ về mặt kinh tế mà còn làm lực đẩy phát triển văn hóa cộng đồng.

Nếu ở khu vực đô thị, văn hóa cộng đồng, tình làng nghĩa xóm giảm dần theo thời gian và bị ảnh hưởng bởi thị trường thì phát triển HTX sẽ giúp kéo lại những điều này vì HTX là làm ăn tập thể, là giúp đỡ nhau trong sản xuất kinh doanh và lợi ích cuối cùng của mô hình HTX là hướng tới thành viên. Chính vì vậy, phát triển HTX là phù hợp với điều kiện kinh tế xã hội ở Việt Nam nhằm giải quyết những khó khăn tồn tại của nền nông nghiệp nhỏ lẻ, manh mún, từ đó thúc đẩy các mặt khác của nền kinh tế, xã hội.

Tôi từng ấn tượng với một câu nói của vị Bí thư Tỉnh ủy Hải Dương: "đất đai của Hải Dương có thể manh mún, nhỏ lẻ nhưng tư duy của con người Hải Dương thì không được manh mún, nhỏ lẻ". Câu nói này xuất phát từ thực tế của Hải Dương đó là diện tích đất nông nghiệp phục vụ sản xuất của người dân chỉ có trung bình 2 sào/hộ nhưng họ lại đẩy mạnh làm thị trường, dịch vụ thông qua mô hình HTX nên phát huy được thế mạnh địa phương, bảo đảm giá trị kinh tế cho người dân.

Từ điều này có thể thấy, rất cần thiết phải phát triển HTX, vì khi có HTX liên kết với doanh nghiệp thì các dịch vụ về hàng hóa của người dân sẽ có giá rẻ và người được hưởng lợi chính là người dân hay chính xác hơn là các thành viên HTX.

Đặc biệt, ở Việt Nam mô hình này sẽ tiếp tục phát triển trong thời gian tới vì Nhà nước đang có những chiến lược rõ ràng trong phát triển ngành nông nghiệp, đó là đẩy mạnh tái cơ cấu thông qua mô hình HTX. Gần đây, Bộ trưởng Bộ NN&PTNT Lê Minh Hoan cũng đã khẳng định “đầu tư nông nghiệp sẽ không thành công nếu không có HTX, đầu tư khoa học công nghệ cho nông nghiệp mà không có HTX cũng không thành công. Muốn đa dạng hóa sản phẩm kể cả đầu vào và đầu ra thì không có cách nào khác là phải có sự tham gia của HTX”. Chính vì vậy, cũng giống như các doanh nghiệp, chỉ tính riêng số lượng 18.340 HTX nông nghiệp cũng đang và sẽ tiếp tục có những đóng góp quan trọng cho kinh tế đất nước.

Chẳng hạn như HTX Gò Gòn (Long An) không chỉ cùng thành viên phát triển sản xuất trên quy mô lớn là 340 ha, mà còn đại diện cho 12 HTX trên địa bàn tỉnh thực hiện mua chung, bán chung. Chính vì vậy, riêng về phân bón, HTX nhận được chiết khấu lớn hơn, lên đến 22% thay vì chỉ 10% như các mô hình thông thường. Đó chính là cái lợi khi tham gia và phát triển HTX.

Trước vai trò của mô hình HTX, Nghị quyết số 20-NQ/TW về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể, HTX đã hướng đến mục tiêu phát triển 45.000 HTX. Vậy, làm sao để hoàn thiện mục tiêu này?

Mục tiêu của Nghị quyết 20 là hướng đến năm 2030 sẽ phát triển 140.000 tổ hợp tác với số lượng 2000.000 thành viên, 45.000 HTX với 8000.000 thành viên, 340 Liên hiệp HTX với 1.700 thành viên.

Nhìn vào riêng số lượng HTX có thể thấy, hiện cả nước đang có khoảng 27.000 HTX các loại, trong đó HTX nông nghiệp là 18.340 HTX. Như vậy, chúng ta còn 8 năm nữa để phát triển hơn 11.000 HTX nông nghiệp, nhằm đạt mục tiêu có 45.000 HTX vào năm 2030, trong đó 70% là HTX nông nghiệp.

Để triển khai Nghị quyết 20, cần nhìn vào sự phân bố của các HTX hiện nay để thấy rõ phương hướng và nhiệm vụ cụ thể phát triển kinh tế tập thể trong thời gian tới.

Hiện cả nước có 18.340 HTX nông nghiệp, trong đó Đồng bằng sông Hồng có 4.805 HTX (chiếm 26%), Trung du miền núi phía Bắc có 4.910 HTX (27%), Bắc trung Bộ và Duyên hải nam Trung bộ có 4.055 HTX (chiếm 22%), Tây Nguyên có 1.321 HTX (chiếm 7%), Đông Nam bộ có 818 HTX (5%), Đồng bằng sông Cửu Long có 2.431 HTX (chiếm 13%). Số lượng thành viên bình quân trên mỗi HTX nông nghiệp là 186 thành viên.

Nhìn vào con số này có thể thấy Trung du miền núi phía Bắc và Đồng bằng sông Hồng là hai khu vực đi đầu trong phát triển số lượng HTX. Nhưng từ thực tế có thể thấy, các HTX ở hai khu vực này có thể nhiều nhưng phần lớn là quy mô nhỏ, dưới 50 thành viên/HTX. Nếu đẩy mạnh phát triển số lượng HTX thì sẽ đi ngược lại xu hướng của thế giới đó là hạn chế phát triển số lượng HTX nhưng tăng cường phát triển thành viên trong từng HTX.

Trong khi đó, số lượng HTX ở Tây Nguyên, Đông Nam bộ, Đồng bằng sông Cửu Long còn thấp nhưng các vùng này, đặc biệt là Tây Nguyên và Đông Nam bộ lại có diện tích lớn. Chính vì vậy, nhìn vào tổng thể thì thời gian tới cần quan tâm đẩy mạnh phát triển các HTX ở khu vực này hơn.

Còn những khu vực hiện có số HTX nhiều như Đồng bằng sông Hồng, Trung du miền núi phía Bắc, Bắc trung Bộ và Duyên hải Nam Trung Bộ thì các địa phương này ngoài phát triển số lượng HTX cần quan tâm nhiều hơn đến mở rộng quy mô HTX.

Cần lưu ý là riêng khu vực Tây Nguyên, Đông Nam Bộ hiện số HTX nhỏ nhưng diện tích đất đai lớn nên việc đẩy mạnh phát triển số lượng HTX là cần thiết. Nhưng không nhất thiết là phát triển HTX phải bắt buộc phát triển thành viên, vì thực tế đã có những HTX có số lượng thành viên nhiều nhưng chưa chắc đã hoạt động hiệu quả. Ngược lại, có những HTX có số lượng thành viên ít nhưng tập trung được đất đai, ứng dụng tốt khoa học công nghệ, quản trị linh hoạt thì HTX đó vẫn phát triển và gặt hái được thành công.

Để phát triển được các HTX, ngoài sự tham gia tích cực của các thành viên, các cấp ủy, chính quyền ở từng địa phương cần đẩy mạnh vận động người dân tham gia mô hình HTX, hỗ trợ các HTX về nhân sự hoặc lựa chọn nhân sự. Chính quyền địa phương cũng có thể hỗ trợ HTX trong thẩm quyền cho phép, như: cho mượn trụ sở làm việc, hỗ trợ chi phí hành chính ban đầu, xem xét hỗ trợ HTX thủ tục thuê đất, giao các chợ cấp 3 tại xã cho các HTX quản lý và kinh doanh…

Thiết thực hơn là Bí thư chi bộ các ấp, thôn và cán bộ ấp, thôn có thể tham gia vào hội đồng cố vấn kinh doanh/liên kết kinh doanh của HTX để vạch ra cho HTX những hướng đi rõ ràng, phù hợp thông qua các cuộc họp định kỳ hàng tháng. Cán bộ địa phương nên làm trung gian kết nối HTX với người dân để “hiệp thương”, thương lượng hợp đồng cung cấp các dịch vụ… nhằm tạo tính pháp lý, công bằng.

Bên cạnh đó Đảng ủy, UBND xã, phường ngoài hỗ trợ người dân thành lập mới mô hình HTX thì còn cần hỗ trợ sáp nhập, giải thể, tái cơ cấu HTX, vì đây là trách nhiệm, công việc của Đảng ủy và UBND các xã (các phòng chức năng huyện hỗ trợ chuyên môn). Các địa phương cũng nên định hướng mỗi xã có một HTX phát triển mạnh và nhiều tổ hợp tác, HTX vệ tinh để thúc đẩy liên kết, phát huy thế mạnh của mô hình kinh tế tập thể.

Muốn phát triển HTX thì cán bộ ở địa phương đó phải xác định, phải xem HTX là cánh tay nối dài để hỗ trợ thực hiện quản lý nhà nước và phát triển kinh tế. Bởi nếu như phát triển doanh nghiệp, điều đầu tiên và kiên quyết mà mô hình này hướng tới chính là lợi nhuận, còn phát triển HTX chính là sự hợp tác, tương trợ lẫn nhau, giúp nhau cùng phát triển. Điều này, người ta gọi là đề cao lợi ích thành viên.

Cũng cần nhớ rằng, số HTX có ban giám đốc trình độ thạc sĩ, đại học rất ít; trên 50% ban quản trị, giám đốc HTX hiện nay là người lớn tuổi nên việc phát triển số lượng thành viên, hay mở rộng quy mô thành viên trong từng HTX còn phụ thuộc vào đặc điểm của từng HTX và từng địa phương.

Ngoài ra, muốn phát triển được HTX, nguồn vốn là điều quan trọng. Hiện, Nhà nước đã có các chính sách hỗ trợ vốn như Nghị định 55, Thông tư 15, Nghị định 116… về dịch vụ tín dụng cho HTX nhưng các ngân hàng đều yêu cầu điều kiện là vay thế chấp nên HTX rất khó tiếp cận nguồn vốn.

Điều này là do các ngân hàng chưa hiểu rõ vai trò của HTX nhưng cũng do một phần là trong Luật HTX năm 2012 hiện nay không nói rõ rằng “Ngân hàng nhà nước quản lý dịch vụ nội bộ HTX”. Điều này khiến các ngân hàng nhà nước không quan tâm đến dịch vụ vay vốn của khu vực kinh tế tập thể. Chính vì vậy, việc sửa đổi Luật HTX năm 2012 cần lưu tâm đến vấn đề này để gỡ nút thắt trong tiếp cận vốn cho các HTX.

Trước những điểm mới về cơ chế, chính sách trong Nghị quyết số 20-NQ/TW, ông có khuyến nghị cho các HTX để có thể phát triển bền vững trong thời kỳ mới?

-Phát triển HTX phải tạo sự hài hòa giữa lợi nhuận và lợi ích. HTX là tổ chức kinh tế đặc thù, vừa đảm bảo lợi nhuận tái đầu tư, vừa mang lại lợi ích tối đa cho thành viên. Nếu HTX chỉ chú trọng lợi nhuận thì thành viên, ban giám đốc trong HTX chỉ chăm chăm ăn chiết khấu với doanh nghiệp.

Nhưng thực tế HTX hoạt động không phải như vậy. Dù là HTX liên kết với doanh nghiệp để giảm chi phí đầu vào nhưng bản thân HTX không hề nhận được toàn bộ số tiền doanh nghiệp chiết khấu.

Chẳng hạn mức chiết khấu là 5 đồng thì sau khi trừ thuế, HTX lấy doanh thu trừ chi phí thì chỉ còn lại 2 đồng hoặc 1,5 đồng. Hay, HTX mua nguyên liệu của doanh nghiệp 10 nghìn đồng/kg phân bón hữu cơ, nếu vì lợi nhuận HTX sẽ bán cho thành viên 13-14 nghìn đồng/kg. Nhưng đề cao lợi ích thành viên một cách tối đa là sao? Là HTX mua phân 10 nghìn đồng/kg thì cũng sẽ bán cho thành viên 10 nghìn đồng/kg (trong khi ngoài thị trường đang bán là trên 10 nghìn đồng/kg). Như vậy, thành viên chính là người hưởng lợi ích vì giá rẻ, đây mới là bản chất của HTX. Vì nếu HTX bán phân đắt hơn thị trường thì không thể thu hút thành viên. Và ngược lại, nếu HTX thu hút được nhiều thành viên thì mức chiết khấu sẽ càng tăng.

Tuy nhiên, điều cần quan tâm hiện nay là theo Luật HTX năm 2012, mô hình HTX được quản lý bởi chủ tịch hội đồng quản trị và giám đốc (chủ tịch riêng, giám đốc riêng). Vậy nhưng hiện nay, HTX ở Việt Nam chủ yếu quản lý theo hình thức chủ tịch hội đồng quản trị kiêm giám đốc. Điều này chỉ phù hợp khi HTX đó mới thành lập, quy mô nhỏ, ít dịch vụ, ít thành viên. Nhưng khi HTX lớn mạnh, quy mô mở rộng thì không còn phù hợp. Bởi nếu quản trị theo kiểu hai vị trí một con người có thể tạo thành mô hình quản lý đơn giản nhưng nếu một khi mắc sai lầm, vướng ở một khâu nào đó trong quản lý thì rất dễ bể vì khó kiểm soát và thậm chí không biết sai ở đâu. Chính vì vậy, HTX nên tách riêng hai vị trí quản lý này.

Điều thứ hai để đạt được mô hình HTX phát triển bền vững thì HTX đó phải minh bạch về thông tin và tài chính. Ví dụ, HTX làm dịch vụ lãi thấp nhưng cho thành viên hưởng lợi ích nhiều thì chắc chắn sẽ phát triển bền vững hơn là chỉ chăm chăm đến lợi nhuận. Hơn nữa, nếu HTX có sổ sách kế toán, kế hoạch rõ ràng, định kỳ hàng tháng họp thành viên một lần hoặc tổ chức hội nghị thường niên thì không chỉ hạn chế được những rủi ro mà còn mở rộng được vốn góp, thu hút được nhiều thành viên sử dụng dịch vụ, từ đó nâng cao được năng lực cạnh tranh trên thị trường.

Xin cảm ơn ông!

Huyền Trang (thực hiện)