Chủ nghĩa tư bản và kinh tế thị trường đã trải qua nhiều giai đoạn phát triển khác nhau, về cơ cấu và tổ chức kinh tế trong mỗi giai đoạn đều tồn tại rõ nét 3 khu vực. Vai trò, vị trí, quy mô của mỗi khu vực tương đối khác nhau và biến đổi theo sự phát triển ở mỗi giai đoạn.
HTX là đỉnh cao của sự hợp tác
Khu vực kinh tế tư nhân là khu vực các tư liệu sản xuất thuộc quyền sở hữu của tư nhân. Đây là khu vực được nhà nước tư bản hết sức coi trọng và khuyến khích phát triển, bởi lẽ nó là khu vực tạo ra sản phẩm cho xã hội, hoạt động hiệu quả, năng động thay đổi liên tục đáp ứng sự biến động của thị trường cạnh tranh ngày càng khốc liệt, chèn ép lẫn nhau theo xu thế “cá lớn nuốt cá bé”, luôn luôn tìm mọi cách để hoàn thiện công nghệ sản xuất kinh doanh, áp dụng các tiến bộ khoa học công nghệ tiên tiến và thiết bị hiện đại để giành được lợi nhuận cao nhất. Do vậy, tư nhân là khu vực kinh tế có vai trò quan trọng thúc đẩy kinh tế tư bản chủ nghĩa phát triển với nhịp độ tăng trưởng cao, đồng thời cũng là nơi gây ra nhiều vấn đề xã hội phức tạp khác như bần cùng hoá người lao động, thất nghiệp ...
Khu vực kinh tế nhà nước là khu vực kinh tế quan trọng do nhà nước nắm quyền sở hữu, nắm giữ các lĩnh vực quan trọng như đầu tư xây dựng kết cấu hạ tầng, dịch vụ xã hội và một số ngành, lĩnh vực then chốt của nền kinh tế.
Song song tồn tại với hai khu vực kinh tế trên là lực lượng người lao động cá lẻ, vì nhiều lý do khách quan và chủ quan, đã không thể hoặc không đủ khả năng tham gia với hai khu vực kinh tế nêu trên, họ tự tổ chức kinh doanh dưới các hình thức kinh tế hộ gia đình-cá thể nhỏ lẻ để tồn tại trong nền kinh tế thị trường đầy biến động. Quá trình phát triển của nền kinh tế thị trường và chủ nghĩa tư bản đã không tạo điều kiện để bảo vệ khu vực kinh tế dễ bị tổn thương này, họ luôn bị chèn ép trong quan hệ kinh doanh trên thương trường. Chính vì vậy, để có thể tồn tại và phát triển được, họ phải hợp nhau lại trên nguyên tắc hoàn toàn tự nguyện, bình đẳng và cùng có lợi để giúp đỡ hỗ trợ lẫn nhau cùng sản xuất kinh doanh các sản phẩm với giá cả, chất lượng phù hợp nhu cầu của họ và có thể bán được sản phẩm trên thị trường. Từ đó hình thức tổ chức sản xuất mới ra đời, có tên gọi là Hợp tác xã (HTX) với mục đích rất cao đẹp và đầy tính nhân văn.
 |
|
Những cánh đồng lúa mì cho năng suất cao ở Anh. |
Chủ nghĩa tư bản ngày càng phát triển, các mối quan hệ trong kinh tế thị trường cũng ngày càng hoàn thiện hơn, do vậy HTX phải tự mình vươn lên phát triển cùng với nhịp độ phát triển của nền kinh tế thị trường. Mục đích của HTX đã không chỉ dừng lại như lúc khởi đầu là giúp đỡ tương trợ lẫn nhau để tồn tại mà đòi hỏi phải tự mình loại bỏ những hạn chế yếu kém của HTX thời kỳ đầu, phải luôn luôn nỗ lực cải tiến trang thiết bị, đầu tư công nghệ mới, hiện đại hoá sản xuất, cải tiến tổ chức quản lý để đạt hiệu quả sản xuất kinh doanh ngày càng cao. Chính vì lẽ đó, HTX ngày càng phát triển, xã viên không chỉ có người nghèo mà cả những người giầu trong xã hội công nhận tôn chỉ, mục đích, điều lệ của HTX và có nguyện vọng tham gia. Ngày nay, khi nền kinh tế thị trường đạt đến trình độ khá cao và trước xu thế tự do hoá toàn cầu, HTX vẫn phát triển ở khắp thế giới và ngày càng hoàn thiện hơn về mọi mặt.
Như vậy, phát triển HTX là một nhu cầu tất yếu khách quan cũng như mong muốn chủ quan của con người, HTX là đỉnh cao của sự hợp tác, mà sự hợp tác sẽ làm được những việc mà từng người không thể làm được.
Lịch sử ra đời của HTX
Lịch sử ra đời HTX trên thế giới được bắt nguồn từ Vương quốc Anh và đây cũng được gọi là quê hương của HTX.
Robert Owen (1771 – 1858) là nhà doanh nghiệp, nhà hoạt động xã hội Anh, là người khởi xướng chủ nghĩa xã hội không tưởng, người đầu tiên khởi xướng chế độ bảo hiểm xã hội, là người sáng tạo ra tư tưởng HTX.
Cuối thế kỷ 18, tình hình xã hội Anh có nhiều biến động, người lao động trong các nhà máy, hầm lò phải làm việc cật lực đến 13 tiếng mỗi ngày.
Với nỗ lực thực hiện mục tiêu xây dựng HTX, năm 1821, Robert Owen đã thành lập HTX thu mua đầu tiên ở London. Năm 1824, ông sang Mỹ mua 2 vạn mét đất để xây dựng một làng hợp tác, làng New Harmoney.
Tuy nhiên, giữa lý tưởng và hiện thực có sự cách biệt quá lớn. Sau ba năm nỗ lực, làng hợp tác New Harmoney thất bại. Owen mất toàn bộ tài sản và phải quay về nước Anh. Lúc này, Owen tập trung nghiên cứu, dựa trên quan điểm xã hội sâu sắc và dựa trên chính những kinh nghiệm tích luỹ thực tế từ nhà máy của mình, Owen cho rằng tăng năng suất không những không đem lại lợi ích mà còn đem lại sự khó khăn nghèo đói, mà nguyên nhân sâu xa của nó là thiếu sót về chế độ xã hội, Owen phân tích trên cơ sở kinh tế học: Gia tăng năng suất - dư thừa công nhân - thất nghiệp – nghèo đói. Thiếu thị trường tiêu thụ - dư thừa cung - thất nghiệp – nghèo đói.
Để giải quyết vấn đề, Owen đưa ra giải pháp trả lương cao cho người lao động và thành lập HTX dựa trên quan điểm: lao động, tiêu thụ, tài sản chung và quyền lợi ngang nhau, ông cho rằng tiêu thụ và lao động chung trong HTX sẽ loại bỏ lợi ích cá nhân và mưu cầu lợi nhuận quá mức, tài sản chung và quyền lợi ngang nhau sẽ tránh được tình trạng của cải tập trung vào tay một số người.
Vào thời đại của Owen không chỉ có các HTX mà còn có các tổ chức liên minh tự phát, nhưng hầu hết các HTX trong thời kỳ này không phát triển ổn định và về sau đều tan rã. Tuy vậy, Owen đã mang đến cho các HTX đó nguồn tư tưởng và phương hướng đưa họ tiếp cận với HTX hiện đại. Đây là bước tiến quan trọng đi từ tư tưởng kinh tế HTX đến với một tổ chức HTX. Tư tưởng HTX được kết hợp và hình thành nhờ sự gặp gỡ giữa bản thân HTX và sự tự phát ra đời HTX. Sau này những tư tưởng đó được thể hiện dưới dạng quy tắc HTX, quy tắc HTX đầu tiên ra đời như là quy phạm kinh doanh của các nhà tiên phong Rochdale năm 1844 và sau này được thế giới công nhận là năm đầu tiên ra đời của HTX hiện đại.
HTX những người tiên phong Rochdale đăng ký thành lập ngày 24/10/1884, trụ sở tại tiểu khu Rochdale, bang Lancashire, Vương quốc Anh, họ bắt đầu hoạt động với hàng loạt các cửa hàng bán bột mỳ, bơ, đường viên ... Những nhà sáng lập HTX Rochlade đã xây dựng quy ước kinh doanh, mục đích kinh doanh…, sau này được gọi là nguyên tắc Rochdale.
Sở dĩ HTX những người tiên phong Rochdale được đánh giá cao trong lịch sử HTX và được coi là mốc HTX đích thực đầu tiên ra đời trên thế giới vì họ có nguyên tắc rõ ràng (nguyên tắc Rochdale), và những nguyên tắc đó vẫn còn nguyên giá trị đến ngày nay.
Những nguyên tắc Rochdale đã gây ảnh hưởng rất lớn đến HTX cả ở Vương quốc Anh và ở nhiều nước khác. HTX ở Rochdale đã phát triển rực rỡ trong khoảng thời gian từ 1844 đến 1855, số lượng xã viên tăng 50 lần, tổng tiền quỹ tăng khoảng 400 lần, lượng công việc tăng 63 lần và lượng tiền tích luỹ tăng khoảng 100 lần.
Đến năm 1852, Luật HTX sản xuất và tiết kiệm ở Vương quốc Anh được ban hành, là bộ luật HTX đầu tiên trên thế giới.
Ngoài Owen, Holyoake (1817 – 1906) là nhà báo, là người có tư tưởng tiến bộ và là nhà hoạt động xã hội rất đồng cảm về tư tưởng và học thuyết chủ nghĩa xã hội của Owen. Nhờ sự nỗ lực của Holyoake và các cộng sự, việc giao lưu quốc tế giữa các HTX được thực hiện.
Năm 1869, đại biểu HTX của các nước Pháp, Đức, Thụy Sỹ, Italia, Thụy Điển và Đan Mạch đã tham dự đại hội HTX Anh lần thứ nhất tại London. Năm 1873, các HTX ở Anh đã thành lập Liên hiệp HTX toàn quốc (CWS).
Phong trào HTX tiêu dùng và các HTX khác của Anh phát triển rất mạnh, sau đại chiến thế giới thứ I, HTX của Anh trở thành những đơn vị sản xuất kinh doanh rất lớn, nhưng sau đại chiến thế giới thứ II thì các tổ chức kinh doanh khác cạnh tranh khốc liệt nên HTX tổ chức lại để tăng cường sức cạnh tranh bằng cách sáp nhập, giải thể các HTX làm ăn không hiệu quả. Nhờ những cải cách mạnh mẽ như vậy phong trào HTX ở Vương quốc Anh vươn lên phát triển mạnh mẽ và là một trong những tổ chức HTX hùng mạnh nhất trên thế giới hiện nay.
Hiện nay, Vương quốc Anh cứ 5 người Anh có 1 người là thành viên HTX.
Ngay tại ngôi nhà trụ sở của HTX Rochdale năm xưa, chính phủ Vương quốc Anh và Liên minh HTX quốc tế đã xây dựng Bảo tàng HTX và đó cũng là Bảo tàng HTX đầu tiên trên thế giới, nhằm gìn giữ và tôn vinh những đóng góp to lớn của trào lưu HTX trong tiến trình phát triển kinh tế xã hội toàn thế giới.
Liên minh HTX quốc tế (ICA) với mục đích cao cả
Cho đến giữa thế kỷ XIX, phong trào HTX hình thành với nhiều lĩnh vực khác nhau như HTX tiêu dùng, HTX sản xuất, HTX thủ công, HTX thương nhân... Những loại hình này trở nên phổ biến ở các nước châu Âu. Sau đó, vào cuối thế kỷ XIX, nhằm đẩy mạnh hợp tác và trao đổi kinh nghiệm trên phạm vi rộng hơn, một số nước châu Âu đã thành lập các tổ chức như Trung ương Liên minh HTX hoặc Liên hiệp HTX chuyên ngành. Cũng trong thời gian này, làn sóng kêu gọi phải thành lập các hiệp hội quốc tế ngày càng lên cao, tại nhiều nước đã tiến hành họp bàn, thảo luận vấn đề này.
 |
|
Làm thế nào để củng cố sự phát triển của khu vực HTX là vấn đề được ICA luôn quan tâm. |
Tháng 8/1895, Hội nghị lần thứ nhất HTX quốc tế được tổ chức tại London với sự tham gia của 9 nước châu Âu, gồm: Anh, Bỉ, Pháp, Đức, Hà Lan, Hungary, Italia, Serbia, Thụy Sỹ và 4 quốc gia khác là: Ấn Độ, Úc, Mỹ và Argentina. Đại biểu Holyoake của Anh đã giới thiệu “Ý tưởng và sự phát triển của phong trào HTX quốc tế” được toàn thể hội nghị hoan nghênh và đề án thành lập Liên minh HTX quốc tế được các đại biểu tán thành, ngay sau đó, Liên minh HTX quốc tế (ICA) đã chính thức ra đời, với mục đích: Liên minh HTX quốc tế được thành lập dựa trên những mục tiêu chính trị, xã hội, kết hợp nhiều HTX theo mô hình kinh tế - xã hội, dựa trên nguyên tắc dân chủ và hỗ trợ lẫn nhau. Liên minh HTX quốc tế hỗ trợ thành viên phát triển phong trào HTX ở phạm vi trong nước và quốc tế vì lợi ích của từng cá nhân và của toàn xã hội.
Tính đến năm 2024, ICA có 313 tổ chức HTX thành viên tại 112 quốc gia. Liên hiệp quốc và ICA phối hợp với Tổ chức Nông lương Quốc tế (FAO), Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) và Liên minh những nhà sản xuất nông nghiệp Quốc tế (IFAP) thành lập Uỷ ban Xúc tiến Phát triển HTX (COPAC) như là một tổ chức tư vấn cho Liên hiệp quốc trong việc hỗ trợ chính sách, pháp lý và huy động tài chính phát triển HTX trên toàn thế giới.
Để ghi nhận vai trò quan trọng và những đóng góp to lớn của trào lưu HTX quốc tế trong phát triển kinh tế-xã hội và củng cố hoà bình, hữu nghị giữa các dân tộc, ngày 16/12/1992, Liên hiệp quốc ban hành Nghị quyết 47/92 quyết định ngày thứ Bảy đầu tiên của tháng 7 hàng năm là Ngày Quốc tế HTX và đề nghị chính phủ các nước trên toàn thế giới cũng như các tổ chức quốc tế tổ chức kỷ niệm Ngày Quốc tế HTX đúng thời gian đã xác định.
ICA đã thống nhất tập trung vào 4 vấn đề Kế hoạch Chiến lược 2020-2030 là: Tuyên truyền bản chất HTX; Đẩy mạnh phối hợp để tăng sự phát triển của khu vực HTX; Hợp tác giữa các HTX; Làm rõ đóng góp vào phát triển bền vững và trách nhiệm của chúng ta đối với thế hệ hiện tại và tương lai là gì?
ICA cũng đưa ra khuyến nghị về Phát triển tiêu chuẩn kế toán cho HTX trên toàn cầu. Trong những năm gần đây đã xuất hiện cuộc đua về tiêu chuẩn kế toán toàn cầu nhưng chủ yếu tập trung vào các công ty cổ phần và nhu cầu của các nhà đầu tư.
Vấn đề mà HTX đối mặt hoặc ngày càng có áp lực theo báo cáo của IAS là phân loại cổ phần thành viên. Xử lý những rủi ro này làm cho vốn thành viên trở thành các khoản phải trả chứ không phải là tài sản và rủi ro mà HTX sẽ phải chịu. Vấn đề thứ hai đối với HTX xoay quanh việc chia lãi cổ phần mà được xem là một loại chi phí và do vậy bị khấu trừ vào doanh thu hơn là tái phân chia lợi nhuận. Ở nhiều nước, rủi ro của HTX sẽ mất đi khi HTX hưởng lợi thế về thuế nếu tài khoản của HTX không phân định được sự khác biệt. Đây là lĩnh vực rất kỹ thuật và phức tạp.
Hiện nay, ICA và một số thành viên, đặc biệt là các ngân hàng HTX và Ủy ban giám sát HTX của Anh đã phản hồi bằng cách cố gắng để tác động đến IASB trong việc công nhận đúng mô hình kinh doanh của HTX. Việc xây dựng hướng dẫn và/hoặc khung kế toán HTX ở cấp quốc tế cần được nghiên cứu kỹ hơn.
Vào tháng 7/2020, Quỹ Ford và Tổ chức Open Society đã khởi động dự án 5 năm nhằm xây dựng hướng dẫn cho các tổ chức phi lợi nhuận ở cấp quốc tế. Phong trào HTX quốc tế cần suy nghĩ xa hơn từ 5 đến 10 năm nữa. Một nhóm công tác của các nhà nghiên cứu và các học giả quốc tế được thành lập để đánh giá sâu rộng hơn trong việc xây dựng tiêu chuẩn quốc tế cho HTX. Cần nhấn mạnh rằng kế toán tài chính gồm cả định giá tài sản phải phù hợp với HTX. Tuy nhiên, chúng ta cần tập trung vào các lĩnh vực cụ thể của kế toán mà ở đây chúng ta cần làm rõ các thuật ngữ tài chính để cho phép báo cáo tài chính phù hợp với nguyên tắc và giá trị của HTX.
Trong tương lai rất khó để tăng trưởng kinh tế hợp tác nếu không có một quy chuẩn kế toán phù hợp, làm rõ việc áp dụng các tiêu chuẩn này ở các nước khác nhau và kiểm toán viên sẽ đánh giá HTX khác nhau như thế nào và làm thế nào để báo cáo tốt nhất trước cơ quan thuế nhà nước.
QH-QT
