Tháng 9/2010, sự ra đời của Sở Giao dịch hàng hóa Việt Nam (VNX) đã nhận được nhiều kỳ vọng tạo sức bật mới để giúp cho các sàn giao dịch hàng hóa (GDHH) sản phẩm xuất khẩu (XK) chủ chốt như thủy sản, cà phê, nông sản phát triển mạnh mẽ. Tuy nhiên, đến nay, các sàn GDHH hiện vẫn chưa thực sự là đầu mối giao nhận, định giá hàng hóa tiêu thụ trong nước và XK.
Việc định giá hàng hóa XK tại Việt Nam vẫn phụ thuộc quá nhiều vào thương lái cũng như các sàn GDHH London (Anh), sàn GDHH của Singapore, Mỹ và Nhật Bản. Do năng lực tài chính hạn chế, thông tin phân tích dự báo không đầy đủ, nên không ít doanh nghiệp (DN) Việt Nam đã thiệt đơn thiệt kép, thậm chí thua lỗ khi phải chịu nhiều ràng buộc từ các đối tác nước ngoài.
Cũ người, mới ta
Sàn GDHH là hình thức mua bán giao sau khá phổ biến trên thế giới, có tác dụng lớn trong việc thúc đẩy giao thương nhằm tiêu thụ hàng hóa với khối lượng lớn. Ở Việt Nam, mặc dù đã manh nha xuất hiện từ năm 2002 tại Tp.HCM, năm 2004 có nhiều sàn được lập, nhưng chỉ đến năm 2010, khi VNX ra đời thì mới được đông đảo nhà đầu tư kỳ vọng, DN và nhà sản xuất chú ý.
Luật Thương mại năm 2005 đã có một chương về Sở GDHH; sau đó là Nghị định 158/2006/NĐ-CP quy định về hoạt động mua bán hàng hóa qua Sở GDHH. Bộ Công Thương cũng có Thông tư 03/2009/BCT hướng dẫn việc cấp phép thành lập và chế độ báo cáo của Sở GDHH. Năm 2004, Sàn giao dịch (SGD) Thủy sản Cần Giờ - CangioATC (Tp.HCM) ra đời, nhưng chỉ hoạt động được thời gian ngắn rồi bỏ không. Cùng thời điểm đó, SGD Cà phê Buôn Mê Thuột (BCEC) được mở dưới sự bảo trợ của Bộ Công Thương, nhưng cũng chung số phận. Từ năm 2009, hàng loạt ngân hàng thương mại cổ phần (TMCP) như Sacombank, Techcombank, BIDV, Vietcombank… rầm rộ đưa ra các phương thức hỗ trợ thanh toán và cam kết nhận ký quỹ của DN cho các Sở GDHH, nhưng sự èo uột trên sàn đã khiến rất nhiều ngân hàng “ra đi không kèn, không trống”.
Hiện chỉ còn Techcombank thanh toán, Caphe Control kiểm định chất lượng, Công ty Quản lý chuyển giao sản phẩm, Công ty Môi giới hàng hóa còn tham gia vào các thương vụ giao dịch trên VNX. Hàng hóa giao dịch tại VNX chỉ lèo tèo vài mặt hàng cà phê, ca cao, cao su và thép. Các SGD sản phẩm riêng biệt như thủy sản và cà phê có số vụ giao dịch thành công rất ít. Nguyên nhân là do giao dịch tập trung qua sàn khác với giao dịch truyền thống, nên người mua và người bán phải thực hiện các nghiệp vụ thanh toán, ký quỹ và ký gửi tại các ngân hàng bảo lãnh, đây là nghiệp vụ mới đối với nhiều DN, nhất là DN nhỏ và vừa, hoặc nhà đầu tư. Bên cạnh đó, cán bộ quản lý và thực hiện giao dịch chưa được trang bị đủ kiến thức cũng như nghiệp vụ, các cơ chế chính sách chưa đồng bộ...
Chưa hiểu nên… chưa thông!
Hiện nay, sàn GDHH trên thế giới có 3 hình thức giao dịch: giao ngay, kỳ hạn và quyền chọn. Giao ngay là hình thức bên mua, bán đem hàng và tiền trực tiếp đến SGD. Qua các khâu kiểm tra tiêu chuẩn hàng, ký quỹ một phần, giao dịch sẽ được khớp lệnh và chuyển hàng ngay cho bên mua. Giao theo quyền chọn là hình thức khi đã định giá xong, một trong hai bên được đề nghị quyền chọn thời gian, địa điểm giao hàng và có sự đồng ý của bên kia.
Do không rườm rà về thủ tục cũng như cơ chế ràng buộc, nên VNX mới chỉ áp dụng hai hình thức này cho các sàn GDHH: giao ngay là hình thức giao hàng có thật và sau một thời gian quy định của sàn GDHH; giao quyền chọn là hình thức cam kết giao hàng không có thật (tại thời điểm đó) và giao theo thời gian thỏa thuận của hai bên. Hiện nay, trong bối cảnh các sàn GDHH mới khởi tạo, khung pháp lý chưa đồng bộ, đội ngũ cán bộ quản lý chưa được đào tạo bài bản, người mua (DN) và người bán - người sản xuất (NSX) chưa quen, thì các sàn GDHH cần phát triển phương thức giao ngay. Tuy nhiên, phương thức này cũng đòi hỏi DN phải có được hợp đồng XK dài hạn và liên tục, hạn chế lưu kho, lưu hàng khiến tăng chi phí, giảm chất lượng.
Giao theo kỳ hạn vẫn khó áp dụng tại Việt Nam khi quy định của các sàn GDHH đòi hỏi các DN bắt buộc phải ký quỹ tại các ngân hàng hoặc tại SGD từ 80 - 100% giá trị hàng hóa khi đã khớp lệnh mua; trong thời gian giao nhận, tăng hoặc giảm giá hàng hóa sẽ không ảnh hưởng đến giá trị hợp đồng. Đây là phương thức phổ biến tại những nước có thị trường phát triển mạnh như Anh, Singapore, khi DN lớn và người cung ứng hàng có đầy đủ các thông tin về giá cả cũng như hàng hóa.
Sự ra đời của các sàn GDHH sẽ tạo điều kiện kết nối các nhà trong chuỗi giá trị sản phẩm: nhà nông, DN thu mua, chế biến, XK, cung ứng phân phối. Bên cạnh đó, nhờ có sự định giá dựa trên một chủng loại, chất lượng, nên khi tham gia sàn GDHH, NSX nhỏ lẻ sẽ rất có lợi khi có sản phẩm cùng chủng loại, cùng chất lượng mà không bị ép giá như bán theo cách truyền thống. Đây được xem như là một giải pháp dài hạn để chống tư thương ép giá. Bên cạnh đó, hướng phát triển của sàn GDHH thế giới là cả giao ngay, kỳ hạn và quyền chọn, nên những người có nhu cầu hàng hóa có thể sử dụng công cụ giao dịch tương lai (giao theo kỳ hạn, quyền chọn) để đảm bảo đủ nguồn cung và giá ổn định trong thời gian hợp đồng hai bên ký kết.
Tuyền Nguyễn