Độc quyền không dễ bỏ?

Ts. Nguyễn Đình Cung, Viện trưởng Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương (CIEM), nhìn nhận: Dù đã có nhiều chính sách, quyết định, song đến nay vẫn chưa hoàn tất được chính sách cạnh tranh, loại bỏ độc quyền ở nhiều ngành then chốt.

Nhiều ngành còn độc quyền

Tại Báo cáo nghiên cứu cải cách độc quyền nhà nước trong ngành công nghiệp mạng lưới ở Việt Nam vừa công bố, Ts. Nguyễn Thị Luyến, Trưởng ban Thể chế kinh tế (CIEM), cho biết công nghiệp mạng lưới là nhóm ngành chuyên chở, truyền tải hàng hóa, con người, thông tin từ địa điểm này đến địa điểm khác như ngành điện, đường sắt, hàng không và viễn thông. Những ngành này luôn có sự hiện diện, can thiệp của Nhà nước, thể hiện ở việc duy trì sở hữu, quy định điều tiết và giám sát.

Cụ thể như ngành điện vẫn là ngành độc quyền cao. Tại khâu phát điện, Tập đoàn Điện lực (EVN) và các đơn vị trực thuộc vẫn chi phối. EVN, Tập đoàn Dầu khí (PVN), Tập đoàn Than Khoáng sản (TKV) chiếm 76% công suất.

Tại khâu truyền tải, phân phối và bán lẻ: EVN đang nắm độc quyền các phân khúc từ mua buôn điện, truyền tải, phân phối/bán lẻ điện.

Tại khâu trung gian mua bán điện, công ty Mua bán điện (EPTC) trực thuộc EVN là đơn vị duy nhất được phép mua buôn điện từ tất cả các đơn vị phát điện trên thị trường và bán buôn cho các công ty phân phối điện.

Truyền tải điện là khâu trung gian để vận chuyển điện năng đến khâu phân phối và bán lẻ. Tổng công ty Truyền tải điện Quốc gia (EVNNPT, 100% vốn EVN) thực hiện vai trò của đơn vị truyền tải điện, quản lý vận hành hệ thống lưới điện truyền tải cấp điện.

Khâu phân phối, bán lẻ đến người sử dụng là một mắt xích mà EVN nắm độc quyền (EVN nắm giữ 100% các tổng công ty điện lực).

Tương tự với ngành đường sắt, Tổng công ty Đường sắt (VNR) vẫn gần như độc quyền toàn bộ ngành này. Việc kinh doanh vận tải trên đường sắt quốc gia và quản lý kết cấu hạ tầng đường sắt vẫn do các doanh nghiệp (DN) mà VNR giữ phần vốn chi phối. Các DN kinh doanh vận tải đường sắt chưa hoạt động độc lập (theo đúng nghĩa) với VNR.

"Vẫn tồn tại việc DN vừa kinh doanh kết cấu hạ tầng, điều hành giao thông vận tải đường sắt lại vừa kinh doanh vận tải nên có vị thế chi phối rất lớn, chưa tạo ra được môi trường cạnh tranh lành mạnh", bà Luyến đánh giá.

Với ngành hàng không, vị trí độc quyền của Tổng công ty Cảng hàng không Việt Nam (ACV) cũng thể hiện khá rõ. Là đơn vị duy nhất cung cấp dịch vụ, bản thân ACV đã được hưởng những ưu đãi do độc quyền tự nhiên mang lại, được khai thác phần lớn dịch vụ quan trọng tại tất cả các sân bay trong cả nước.

Ngành viễn thông tuy được đánh giá là tình trạng độc quyền ngày càng thu hẹp, nhưng theo nhóm nghiên cứu của CIEM, thị phần đến nay vẫn tập trung vào 3 DN viễn thông lớn 100% vốn nhà nước (VNPT, Viettel, MobiFone), sự tham gia của các DN khác còn hạn chế.

Ts. Lê Đăng Doanh, nguyên Viện trưởng CIEM, cho rằng độc quyền nhà nước còn diễn ra ở các ngành trên sẽ ảnh hưởng rất nhiều đến giá cả, thị trường và sức cạnh tranh của DN.

Theo ông Doanh, thất bại của ngành đường sắt là do độc quyền. Ngành này đang đi thụt lùi, không đủ sức cạnh tranh so với đường bộ, đường hàng không, thậm chí đang đứng trước nguy cơ khủng hoảng trầm trọng.

Số lượng hành khách sử dụng tàu hỏa đã giảm từ 11,2 triệu vào năm 2010 xuống còn 9,5 triệu vào năm 2017. Hàng hóa vận tải của ngành đường sắt cùng giai đoạn này cũng giảm từ 7,8 triệu tấn xuống 5,55 triệu tấn.

Theo chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan, nguyên nhân của tình trạng này là vẫn còn sự phân biệt đối xử giữa DN tư nhân và DN nhà nước. Dù đã cố gắng khắc phục bằng cách xây dựng cơ chế cạnh tranh, nhưng ngay cả những văn bản tưởng là cạnh tranh nhưng dường như trói buộc, có điều kiện, đánh đố rất cao, chỉ trừ khi có "quan hệ hoặc sân sau" mới tham gia được.

Ngành điện vẫn là ngành độc quyền cao

Cải cách tăng tính cạnh tranh

"Nhiều văn bản đến thế sao không ngăn được độc quyền? Các DN, quản lý nhà nước không quy định được trách nhiệm và ai là người thi hành. Hệ thống quản trị của Nhà nước thiếu và yếu về năng lực giải trình. Gần đây có ý định lập ủy ban quản lý tài sản riêng nhưng chưa biết quản lý và hoạt động ra sao. Điều này cho thấy chuyển sang thị trường nhưng chưa chuyển hết", bà Lan nhận xét.

Để phá vỡ tình trạng độc quyền đang diễn ra trong nhiều ngành kéo dài nửa thế kỷ là không dễ. "Chúng ta có học hỏi kinh nghiệm, học hỏi quá nhiều và hoàn toàn không phải không biết, nhưng không muốn áp dụng và có những cái không thể áp dụng nổi", bà Lan nói.

Thực tế, nhiều DN nhà nước vẫn né tránh cổ phần hóa, lập "công ty sân sau", chuyển từ công ty nhà nước sang tổng công ty, tập đoàn. Đó là bước lùi phát triển. Nhà nước để cho các tổng công ty kinh doanh ngoài ngành như bất động sản, tài chính làm phát sinh thua lỗ. Những khoản lỗ mất vốn của công ty con đều do ngoài ngành mang lại.

Trong bối cảnh tác động mạnh mẽ của tiến bộ khoa học công nghệ (Cách mạng công nghiệp 4.0), bà Luyến cho rằng để giảm độc quyền cần tiếp tục cải cách, xác định khâu cần duy trì sở hữu nhà nước; có cách quản lý, giám sát; tránh chuyển từ độc quyền nhà nước thành độc quyền DN.

Cụ thể, đối với ngành điện, tiếp tục cải cách theo đúng lộ trình, đảm bảo thị trường điện cạnh tranh theo đúng nghĩa. Đảm bảo sự độc lập giữa các khâu sản xuất điện, truyền tải và phân phối điện, tự do thỏa thuận giá cả với khách hàng.

Đối với ngành đường sắt, cần tiếp tục thực hiện tái cơ cấu VNR, thực hiện tách bạch rõ ràng, thực chất hạ tầng đường sắt và kinh doanh vận tải đường sắt.

Đối với ngành hàng không, đảm bảo việc tiếp cận tới hạ tầng cảng công bằng, bình đẳng giữa các hãng hàng không; được tiếp cận, sử dụng kết cấu hạ tầng, đất đai cảng hàng không với chi phí hợp lý; thực hiện giám sát giá tiếp cận các dịch vụ cảng hàng không; ban hành cơ chế kiểm soát đơn vị quản lý các cảng hàng không, giảm vị thế độc quyền của ACV tại các sân bay.

Đối với ngành viễn thông, tiếp tục thực hiện tái cơ cấu ngành, thực hiện quyết liệt việc cổ phần hóa các DN nhà nước (đặc biệt là VNPT và MobiFone); cơ quan điều tiết ngành thực hiện giám sát, ngăn chặn tình trạng liên kết độc quyền, thống lĩnh thị trường có thể xảy ra.

Lê Thúy