Báo cáo Kiểm toán Nhà nước (KTNN) năm 2018 vừa gửi Quốc hội nêu ra những sai phạm trong dự án triển khai theo mô hình BOT và BT. Trong đó, tại 7 dự án BT, KTNN kiến nghị xử lý tài chính 2.938 tỷ đồng.
KTNN cho biết đã kiến nghị giảm thời gian thu phí hoàn vốn của 7 trong số 8 dự án là 16,2 năm so với phương án tài chính ban đầu, đồng thời giảm giá trị đầu tư 1.059 tỷ đồng.
Kẽ hở dẫn đến thất thoát ngân sách
Tại báo cáo mà KTNN vừa gửi Quốc hội, báo cáo đã chỉ ra nhiều bất cập trong việc triển khai xây dựng các dự án theo hình thức BT.
Cá biệt có dự án tỷ lệ xử lý tài chính lên đến 29% giá trị được kiểm toán như dự án đầu tư xây dựng tuyến đường Lê Đức Thọ đến khu đô thị mới Xuân Phương (Hà Nội) với tổng kiến nghị xử lý tài chính 391,6 tỷ đồng.
Dự án giải quyết ngập do thủy triều khu vực Tp.HCM có xét đến yếu tố biến đổi khí hậu (giai đoạn 1), gây thất thoát ngân sách 283 tỷ đồng.
Thậm chí báo cáo còn nêu có tình trạng phê duyệt dự án có sử dụng vốn hỗ trợ từ nguồn trái phiếu chính phủ không đúng nội dung được sử dụng theo Nghị quyết, điển hình là các dự án sử dụng doanh thu từ trạm thu phí bổ sung vốn chủ sở hữu nhà đầu tư trong giai đoạn thi công dự án chưa hợp lý, điển hình là dự án tuyến cao tốc Bắc Giang – Lạng Sơn.
KTNN cho rằng các dự án BT thực chất là sử dụng nguồn lực ngân sách nhà nước, trong khi đó lại không quy định các dự án này phải là dự án cần thiết, thực sự cấp bách. Điều này là chưa phù hợp với các quy định hiện hành.
Bên cạnh đó, hầu hết các dự án BT đều lựa chọn nhà đầu tư theo hình thức chỉ định thầu, làm giảm sự cạnh tranh và tiềm ẩn rủi ro chọn nhà đầu tư không đủ năng lực.
Việc thanh toán cho nhà đầu tư theo hình thức giao đất đã giải phóng mặt bằng có thu tiền sử dụng đất hoặc cho thuê đất thu tiền thuê đất một lần cho cả thời gian thuê không thông qua hình thức đấu giá là chưa phù hợp với quy định của Luật Đất đai năm 2013 và là kẽ hở dẫn đến thất thoát ngân sách.
Quy định về thời điểm giao đất để thanh toán dự án BT và thời điểm giao dự án BT cũng còn bất cập, không rõ ràng dẫn đến việc thanh toán dự án BT bằng quỹ đất không đảm bảo nguyên tắc ngang giá.
Việc thanh toán trước cho nhà đầu tư trong khi nhà đầu tư chưa phải xuất hóa đơn GTGT do công trình chưa hoàn thành thực chất là thanh toán trước tiền thuế GTGT cho nhà đầu tư tại thời điểm chưa phát sinh là một điểm bất hợp lý, tạo ra việc chiếm dụng vốn từ ngân sách.
 |
Thành phố lớn không sử dụng BT
Cũng theo KTNN, vốn của đầu tư dự án BT chủ yếu là vốn vay ngân hàng (khoảng 85%) và được tính lãi, với lãi suất tối đa huy động bằng 1,3 lần lãi suất trái phiếu Chính phủ.
Điều này dẫn đến thực chất gần như toàn bộ dự án BT là vốn của Nhà nước hoặc là vốn của Nhà nước đi vay với mức lãi suất cao hơn lãi suất Nhà nước huy động để đầu tư thực hiện dự án.
Như vậy, việc thực hiện dự án BT không thực sự giảm gánh nặng cho ngân sách. Bên cạnh đó, chưa có quy định về thời điểm nhà đầu tư phải góp đủ số vốn chủ sở hữu dẫn đến nhà đầu tư không bắt buộc phải góp đủ vốn chủ sở hữu theo tỷ lệ tối thiểu tại mọi thời điểm nhằm tiết kiệm chi phí lãi vay trong thời gian xây dựng.
Trên lý thuyết, BT là hình thức ít rủi ro bởi nhà đầu tư triển khai dự án xong là bàn giao ngay cho Nhà nước và được thanh toán bằng quyền sử dụng đất sạch. Bên cạnh đó, nhà đầu tư cũng phải trải qua nhiều quy trình phức tạp khó khăn, nhất là khi phải đấu giá cạnh tranh.
Thế nhưng trên thực tế các dự án BT đều chỉ định thầu hoặc đấu thầu đối phó, để cho nhà đầu tư đề xuất dự án thực hiện. Bên cạnh đó, các dự án lại nổi lên sự thiếu nghiêm túc, minh bạch trong việc thẩm định khiến một số dự án sau khi hoàn thành lại trở thành biểu tượng của sự lãng phí nguồn lực nhà nước như Bảo tàng Hà Nội hay dự án xử lý nước thải Yên Sở.
Hiện nay, nhiều dự án Nhà nước muốn huy động thực hiện theo hình thức BT, nhưng một số doanh nghiệp trong nước đều khó thực hiện được, do ngân hàng đã siết chặt cho vay với các khoản đầu tư dài hạn.
Hơn nữa, các chuyên gia ngân hàng đánh giá, nhiều khoản vay của dự án BT là nợ xấu, khó đòi hơn nợ của các dự án bất động sản. Vì theo thời gian, thu phí của các dự án BT này không thể tăng lên, trong khi đó giá trị bất động sản đều tăng.
Gs. Đặng Hùng Võ, nguyên Thứ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường, cho rằng những thành phố có trình độ phát triển cao như Hà Nội hay Tp.HCM không sử dụng đầu tư theo hình thức BT nữa.
Cơ chế này chỉ nên áp dụng tại những khu vực có điều kiện hạ tầng thấp, ví dụ như các tỉnh miền núi hay là các tỉnh còn phải nhận trợ cấp ngân sách từ trung ương. Tuy nhiên, việc sử dụng cũng phải trong điều kiện cho phép.
"Khung pháp luật cần phải xây dựng lại, phải có nghị định riêng về các dự án BT để quản lý tất cả những nơi có nguy cơ tham nhũng. Còn những nơi tự chủ được về ngân sách thì không áp dụng BT nữa", Gs. Võ kiến nghị.
Minh Sơn
