Từ đầu năm 2016, nhà máy Foxconn (chuyên sản xuất cho Apple, Samsung) ở Côn Sơn (Trung Quốc) đã phải cắt giảm 60.000 nhân công trong tổng số 110.000 nhân công, để thay bằng robot.
Vụ Công nghệ thông tin (Bộ Thông tin và Truyền thông) cho rằng đây là một biểu hiện cụ thể của xu hướng “đưa dây chuyền sản xuất trở lại quê hương” của Mỹ, nhờ ứng dụng rộng rãi công nghệ robot trong bối cảnh chi phí cho nguồn nhân lực ngày càng tăng cao tại các nước đang phát triển.
Nhường chỗ cho robot
Vụ Công nghệ thông tin dự báo, trong tương lai không xa, các ngành sản xuất lắp ráp điện tử, dệt may... vốn là thế mạnh của Việt Nam, sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Hàng triệu lao động trong các ngành này có nguy cơ bị mất việc làm.
Nghiên cứu mới đây của Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) cũng cho thấy, trong 2 thập kỷ tới, khoảng 56% số người lao động (NLĐ) tại 5 quốc gia Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam, có nguy cơ mất việc vì robot, đặc biệt là ngành may mặc (86% công nhân ngành dệt may Việt Nam).
Theo Báo cáo của Bộ LĐ-TB&XH, làn sóng đổi mới công nghệ sẽ đồng thời đe dọa đến cả DN và NLĐ, hàng trăm DN có thể bị phá sản, hàng triệu việc làm có thể sẽ rơi vào tay các robot hay các cỗ máy thông minh.
Nhận thấy thực tế này, Ts. Trương Văn Cẩm - Phó Chủ tịch kiêm Tổng thư ký Hiệp hội Dệt May Việt Nam, cho rằng phát triển công nghệ ở trình độ cao có thể làm gia tăng nguy cơ mất việc làm đối với lao động dệt may Việt Nam, đặc biệt lao động có trình độ thấp và ở những công đoạn dễ thay thế bằng máy móc, song mức độ tác động ở mỗi công đoạn sản xuất dệt may khác nhau cũng khác nhau.
Nếu Samsung hành động như Foxconn, hàng chục nghìn lao động sẽ mất việc
Ông Cẩm ví dụ, trong một thập niên tới có thể dự báo: Sản xuất xơ, sợi hóa học có khả năng thay thế cao (40 - 50%); các công đoạn sản xuất tơ, sợi tự nhiên, các công đoạn dệt, đặc biệt vải không dệt và khâu nhuộm, hoàn tất khả năng thay thế lao động con người bằng máy móc khá cao (30 - 40%); công đoạn may, nhìn chung khả năng thay thế ở mức độ trung bình thấp (<30%), do có tính thời trang cao, nhu cầu phong phú, đa dạng về kiểu dáng, màu sắc, thị hiếu vùng miền (tuy nhiên một số khâu như trải vải, cắt, giác sơ đồ… hiện tại đã có một số DN trang bị máy móc với trình độ tự động hóa cao); sản xuất phụ liệu may (cúc, chỉ, nhãn, khóa kéo) có nguy cơ thay thế khá cao (30 - 40%).
Theo dự báo của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF), cách mạng công nghiệp lần thứ 4 có thể khiến 5,1 triệu lao động thế giới mất việc do robot, xu hướng “hồi hương” của các nhà máy sản xuất gia công. Lợi thế lao động giá rẻ của Việt Nam sẽ mất đi trong thời gian ngắn.
Không còn lợi thế lao động giá rẻ
Tại Việt Nam, WEF cho rằng lao động tay nghề thấp, làm trong những ngành thâm dụng lao động như dệt may, da giày, lắp ráp điện tử, chế biến thủy hải sản, dịch vụ bán lẻ..., nơi có số lượng DN và số lao động đang làm việc đông, sẽ có nguy cơ bị thay thế bởi các quá trình tự động hóa và robot. Vì thế, lợi thế cạnh tranh giá rẻ sẽ không còn.
Phân tích điều này, theo Ts. Nguyễn Thắng - Viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam, việc thay thế lao động bằng người máy tiết kiệm được chi phí do giá người máy đang giảm nhanh, đồng thời có thể vận hành liên tục trong hàng chục giờ mà ít bị lỗi, cũng như tránh được chi phí đóng góp an sinh xã hội hay sản xuất gián đoạn do đình công, không bị cáo buộc đối xử không tốt với NLĐ...
Theo ông Thắng, ở Việt Nam, chi phí nhân công mới bằng khoảng 60% so với Trung Quốc, tuy nhiên xu thế này đáng lo ngại do giá người máy giảm nhanh. Do đó, ông Thắng nhấn mạnh, việc cần phải làm là dự tính kịch bản mà các tập đoàn đa quốc gia có sự hiện diện ở Việt Nam cũng sẽ đi bước tương tự như Foxconn trong trung hạn.
Đáng chú ý, ông Thắng lấy ví dụ, nếu như Samsung cũng hành động như Foxconn, thì việc làm của hàng chục nghìn lao động tại Samsung sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng.
Không chỉ thế, các hoạt động kinh doanh có liên quan, như cung cấp suất ăn hay chỗ ở, vận chuyển công nhân đi làm (mà các DN Việt Nam đang cung cấp cho Samsung) cũng bị ảnh hưởng theo.
Ts.Thắng cho rằng trong khi đó, Samsung Việt Nam vẫn hưởng lợi từ thỏa thuận ưu đãi trước đó, dù có thay thế lao động của Việt Nam bằng người máy. Nói cách khác, trong trường hợp đó, các DN FDI được lợi đơn lợi kép, trong khi phần của Việt Nam giảm mạnh, bất chấp đây là cuộc chơi hai bên cùng có lợi.
Thy Lê