Quản lý trì trệ, lúa gạo khó “ngon”

Theo đó, Viện Nghiên cứu Kinh tế và Chính sách (VEPR) đề xuất hiệp hội mới phải bảo vệ quyền lợi của hội viên chủ yếu trên thị trường quốc tế; dẫn dắt/định hướng phát triển thị trường lúa gạo theo đúng mục tiêu tăng chất lượng, tăng giá trị và xây dựng thương hiệu gạo Việt Nam trên thị trường quốc tế.

Cấp thiết cải tổ VFA

Báo cáo “Đánh giá vai trò của VFA đối với ngành lúa gạo và đề xuất các biện pháp cải tổ hiệp hội” của VEPR và Liên minh Nông nghiệp Việt Nam công bố mới đây nêu rõ: Mặc dù VFA có tên đầy đủ là Hiệp hội Lương thực Việt Nam nhưng không bao phủ tới nông dân, thương nhân, trung gian mà còn không đại diện cho quảng đại cộng đồng DN đang hoạt động trong ngành gạo.

Theo phân tích từ nhóm nghiên cứu, việc ra đời VFA ngay từ đầu đã không phản ánh đúng nguyên tắc căn bản là dựa trên sự tự nguyện vì mục đích hoạt động của các thành viên, mà dựa trên ý chí của một bộ phận các cơ quan quản lý nhà nước, với kỳ vọng sẽ trở thành “cánh tay nối dài” của Chính phủ để quản lý ngành gạo.

Ông Trần Dương, công ty CP Đầu tư – Nghiên cứu và XK gạo thơm ITA – RICE, nêu vấn đề: vai trò của VFA ở đâu khi bao năm qua, Việt Nam tự hào XK gạo nhiều nhất thế giới nhưng lại vắng bóng các thương hiệu gạo ở thị trường nước ngoài. Nhiều đơn hàng XK gạo bị đối tác trả về do không đạt tiêu chuẩn chất lượng.

“VFA liệu có tìm hiểu hay giám sát xem số gạo này đi đâu, sử dụng làm gì hay quay lại bán ở thị trường trong nước để người tiêu dùng trong nước phải tiêu thụ gạo kém chất lượng”, ông Dương nói. 

Theo bà Dương Thanh Thảo, sáng lập Diễn đàn Lúa gạo Việt Nam, thông tin về thị trường XK gạo mà VFA gửi xuống DN bao giờ cũng chậm. Chính vì vậy, nông dân cũng như DN không theo kịp thị trường, dẫn đến trong thời gian qua xảy ra tình trạng lúa rớt giá, thương lái bỏ chạy. 

Theo phản ánh của một DN tư nhân kinh doanh XK gạo tại Cần Thơ, trước đây, 70-80% thành viên Ban chấp hành VFA là các DN nhà nước, các DN này luôn tìm cách kìm hãm sự phát triển của khu vực thương mại. Hiện nay, trong bối cảnh các DN dần chuyển sang vận hành theo cơ chế thị trường, tỷ trọng DN ngoài nhà nước trong cơ cấu hội viên gia tăng mạnh mẽ đòi hỏi VFA phải có những thay đổi đáng kể trong tư duy quản lý, điều hành và hoạt động để có thể đáp ứng yêu cầu của hội viên. 

Tuy nhiên, sắp tới, VFA sẽ phải cải tổ theo hướng nào Thực tế, trả lời báo chí về cải tổ VFA, ông Trần Văn Công, Phó Cục trưởng Cục Chế biến và Phát triển thị trường nông sản (Bộ NN&PTNT), còn loay hoay cho rằng mặt hàng lương thực ảnh hưởng đến vấn đề an ninh nên việc đánh giá vai trò của VFA cần phải có nghiên cứu cụ thể và báo cáo riêng.

Chuyên gia khuyến nghị chấm dứt “luật bất thành văn” về chỉ định Vinafood I và Vinafood II làm đầu mối thực hiện hợp đồng tập trung xuất khẩu gạo

Phải xóa độc quyền 

Trong khi đó, ở góc độ chuyên gia, Ts. Võ Hùng Dũng, nguyên Giám đốc Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam chi nhánh Cần Thơ, cho rằng trước mắt, VFA nên giới hạn tên gọi trong phạm vi DN XK nên đổi tên là “Hiệp hội XK gạo Việt Nam” thay vì tên gọi chung cho ngành lương thực. 

Theo đó, hiệp hội cần xác định rõ vai trò hàng đầu là bảo vệ quyền lợi của hội viên chủ yếu trên thị trường quốc tế; dẫn dắt/định hướng phát triển thị trường lúa gạo theo đúng mục tiêu tăng chất lượng, tăng giá trị và xây dựng thương hiệu gạo Việt Nam trên thị trường quốc tế. 

Đồng thời cung cấp các dịch vụ công xuất phát từ nhu cầu của khối DN XK, ví dụ như nhu cầu lớn nhất hiện nay là thông tin thị trường và cảnh báo sớm các rủi ro cung – cầu, giá cả. 

Theo ông Nguyễn Đức Thành, Viện trưởng VEPR, VFA cần thẳng thắn nhìn nhận những thất bại trong vận hành thực tế và xác định rõ các thách thức tạo ra bởi bối cảnh mới, cán cân quyền lực mới về chủ quan lẫn khách quan, qua đó “phá băng”, khôi phục từng bước niềm tin, xóa bỏ tâm lý bè phái trong nội bộ VFA. 

Để hiệu quả, cải tổ VFA, cần học tập mô hình từ Campuchia và Thái Lan. Ông Thành cho biết: ở Campuchia, Liên đoàn Gạo (CRF) đặt ra tầm nhìn là đưa mặt hàng gạo Campuchia trở thành một mặt hàng XK có chất lượng cạnh tranh nhất trên thế giới. 

Nhiệm vụ của CRF là nỗ lực để cải thiện sản lượng và kỹ thuật xay xát gạo, giảm các chi phí trong quá trình XK, giám sát nền sản xuất gạo trong các khung giá trị về chuẩn mực đạo đức, uy tín, chất lượng và sự bền vững của thương hiệu gạo Campuchia. 

Theo đó, thời gian gần đây, XK gạo Campuchia đã đạt được nhiều thành quả ấn tượng. Hàng năm, ngành gạo Campuchia tổ chức hội nghị với sự tham gia đông đảo của tất cả các tác nhân trong ngành gạo, là một sự kiện có tính lan tỏa mạnh trong toàn ngành. 

Hay học tập kinh nghiệm từ Thái Lan, Bộ Công Thương Việt Nam nên đảm nhiệm vai trò tạo ra môi trường kinh doanh thuận lợi: đàm phán các vấn đề mang tầm quốc tế như các thỏa thuận kinh tế chính phủ song phương, đa phương; hài hòa hóa và thuận lợi hóa các thủ tục hải quan, giao nhận và thanh toán cho DN XK; tổ chức các hoạt động ở tầm quốc gia về chiến lược xúc tiến – phát triển thị trường nội.

Bên cạnh đó, Nhà nước cần đẩy nhanh quá trình ban hành Nghị định sửa đổi hoặc thay thế triệt để Nghị định 109, qua đó xóa bỏ các đặc quyền mà VFA đang được trao theo Nghị định 109 bao gồm: vấn đề hợp đồng tập trung, giá sàn và đăng ký hợp đồng XK. Trong đó, Chính phủ cần mạnh tay xóa bỏ cơ chế giá sàn và cơ chế đăng ký hợp đồng XK. 

Chính phủ chỉ cân nhắc tham gia trực tiếp vào thị trường tập trung khi có yêu cầu từ phía đối tác. Chấm dứt “luật bất thành văn” về chỉ định Vinafood I và Vinafood II làm đầu mối thực hiện hợp đồng tập trung; đồng thời, xử lý nghiêm khắc các trường hợp ghi nhận Vinafood II chưa thực hiện đầy đủ trách nhiệm của thương nhân đầu mối. 

Trong dài hạn, Chính phủ cần hoàn thiện thể chế, tạo hành lang pháp lý cho hoạt động của hội, hiệp hội. Phân vai rõ ràng nhiệm vụ và trách nhiệm giữa Bộ Công Thương, Bộ NN&PTNT và Hiệp hội, đảm bảo nguyên tắc Chính phủ chủ động thiết kế thể chế tốt, không làm thay thị trường và siết chặt kỷ cương. 

Lê Thúy