Cách đây không lâu, các kỹ sư Trung Quốc đã hoàn thành hai dự án đường sắt lớn ở phía đông châu Phi, một nối Djibouti trên Biển Đỏ với Ethiopia và đường kia chạy từ cảng Mombasa đến thủ đô Nairobi của Kenya.
Nhưng chưa đầy 18 tháng sau khi cả hai tuyến được khánh thành hoành tráng như một biểu tượng về hội nhập ở Đông Phi do Trung Quốc mở lối, tính kinh tế của những dự án này đã xuất hiện nhiều câu hỏi.
Rà soát chiến lược đầu tư
Tuyến Djibouti - Addis Ababa với tổng mức đầu tư 4,5 tỷ USD, tuyến đường sắt xuyên biên giới đầu tiên ở châu Phi được điện khí hóa hoàn toàn, đang gặp khó khăn về tài chính và vận hành, trong khi tuyến Kenya trị giá 3,2 tỷ USD thì thua lỗ và vướng vào bê bối.
Trục trặc của các dự án trên và một số dự án khác nữa khiến Bắc Kinh phải cân nhắc thay đổi cách tiếp cận đầu tư tại châu Phi. Sau gần 20 năm Trung Quốc đổ tiền vào các dự án cơ sở hạ tầng trên khắp lục địa này, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình cho rằng các dự án “hoa mỹ” sẽ không còn được phê duyệt nữa, thay vào đó là những kế hoạch cẩn trọng cho phù hợp với điều kiện kinh tế.
Không dừng lại ở chuyện uy tín Trung Quốc bị ảnh hưởng, doanh nghiệp nước này cũng lãng phí cả đống tiền khi công ty bảo hiểm quốc doanh lỗ 1 tỷ USD cho tuyến Djibouti - Addis Ababa.
Trước đó, Thủ tướng Ethiopia - ông Abiy Ahmed, đã đàm phán với Trung Quốc để được nới lỏng một số điều khoản trong thỏa thuận vay 4 tỷ USD đầu tư vào đường sắt, kéo dài thời gian trả nợ từ 10 năm lên 30 năm, sau khi một cuộc khủng hoảng ngoại hối đã ảnh hưởng đến khả năng duy trì hoạt động tuyến đường sắt và khả năng hoàn tiền cho các chủ nợ Trung Quốc.
Trong khi đó, những lời chỉ trích nhằm vào tuyến Mombasa - Nairobi - dự án cơ sở hạ tầng lớn nhất của Kenya kể từ khi giành được độc lập năm 1963, cũng xuất hiện ngày một nhiều.
Ba người Trung Quốc làm việc cho Tổng công ty Cầu đường Trung Quốc đã bị kết tội ở Kenya trong tháng 11/2018 vì có hành vi hối lộ các quan chức địa phương trong tổ điều tra vụ lừa đảo bán vé được cho là gây thất thoát 10.000 USD doanh thu mỗi ngày của dự án. Một số ý kiến còn cho rằng tuyến đường sắt này không đạt được mục tiêu cơ bản là giảm tắc nghẽn cho đường cao tốc gần đó.
Tháng 9 vừa qua, Bắc Kinh đã bày tỏ lo ngại về hiệu quả kinh tế của tuyến đường sắt và từ chối hỗ trợ tài chính để mở rộng dự án về phía biên giới Uganda chừng nào nhận được báo cáo nghiên cứu khả thi hoàn chỉnh.
Djibouti - Addis Ababa tuyến đường sắt xuyên biên giới đầu tiên ở châu Phi |
Đối tượng thiệt thòi nhất
Trung Quốc đã có nhiều năm ưu tiên đầu tư cơ sở hạ tầng ở châu Phi, xây dựng đường sá, cầu cảng, sân bay và nhà máy điện từ Ghana đến Mozambique. Trong khi phương Tây chú trọng chất lượng công tác quản trị và xây dựng thể chế với vai trò là động lục phát triển, thì Trung Quốc lại theo đuổi các dự án lớn có tiềm năng kết nối các thị trường, nâng cao năng suất và thúc đẩy công nghiệp hóa.
Tuy nhiên, cũng giống như nội tại của chính Trung Quốc, một số dự án đã thất bại về mục tiêu, trong khi số khác thì doanh thu không đủ trả nợ. Ví dụ điển hình là tuyến Djibouti - Addis đã bị tê liệt do thiếu điện và không khai thác hết công suất, cho dù nhu cầu hành khách ngày càng tăng
Tương lai của tuyến đường sắt này còn có thể ế ẩm nữa, với việc có thỏa thuận hòa bình hồi tháng 7 giữa Ethiopia và Eritrea, cho phép Ethiopia tiếp cận các cảng biển Assab và Massawa của Eritrea. Ban đầu khi tuyến đường sắt này được vẽ ra trên giấy, sứ mệnh của nó là kết nối Ethiopia với cảng Djibouti, lối ra biển duy nhất của Ethiopia thời điểm đó.
Các chuyên gia nhận định dự án này chưa vận hành hiệu quả. Tuy nhiên, nếu vượt qua được những khó khăn ban đầu, dự án vẫn mang lại giá trị kinh tế lâu dài nhờ khả năng kết nối các khu thương mại tự do công nghiệp và các dự án nông nghiệp quy mô lớn của Ethiopia với các thị trường xuất khẩu.
Trung Quốc không phải là nước duy nhất gặp khó khăn trong việc tham gia xây dựng hệ thống đường sắt ở Kenya. Nhưng khó khăn đối với người Trung Quốc có lẽ chưa thấm tháp gì so với người dân nghèo ở quốc gia châu Phi, đối tượng sẽ phải oằn lưng ra trả nợ cho chính những dự án này.
Hải Châu